Valse hoop

Kampcommandant Gemmeker stimuleerde in de periode 1943 – 1944 allerlei ontspanningsmogelijkheden om het leven in kamp Westerbork zo normaal mogelijk te laten verlopen. Dit diende ook zijn eigen vermaak. Kamp Westerbork bezat het beste cabaret van Nederland. Zowel op het gebied van aankleding als in de kwaliteit van de programma's en het niveau van de artiesten. De Bühne-gruppe kreeg de faciliteiten om bonte avonden met cabaret, koor, orkest en ballet te organiseren. Daarnaast vonden er theatervoorstellingen en muziekuitvoeringen plaats. Ook werden er sportwedstrijden gehouden: voetballen, atletiek en boksen. Het kunnen deelnemen aan dergelijke activiteiten gaf niet allerlei voorrechten. Het meest wezenlijke was dat men voorlopig werd vrijgesteld van deportatie.

Het harde 'Oosten'
In kamp Westerbork was alles erop gericht om de gevangenen de indruk te geven dat men naar werkkampen in Oost-Europa zou worden gestuurd. Het leven zou er zwaar, hard en eentonig zijn, maar er zou te leven zijn. In ieder geval zouden gezinnen en families bijeen blijven. Dat was de informatie die men destijd kreeg. Uit kampen als Auschwitz kwamen dan ook wel eens brieven, waarin gemeld werd dat er hard gewerkt moest worden, maar dat men het goed maakte. De twijfel en het argwaan kwam op het moment dat er treinen met alleen ouderen, zieken of kinderen vertrokken. Ook gingen er wel geruchten door het kamp dat de nazi's weinig goeds in de zin hadden. Vooral de gevluchte Duitse en Oostenrijkse Joden wisten veelal uit eigen ervaring welke kant het op kon gaan. Toch geloofden weinigen aanvankelijk dat hen daar het ergste te wachten stond. Vooral omdat men niets concreets van ‘het Oosten’ wist.

Toch was er een permanente angst om gedeporteerd te worden. Er was wel degelijk een besef van naderend onheil. Deze vrees voor een onheilspellende toekomst verklaart het wanhopige proberen om aan de deportaties te ontsnappen. Door zich aan werk in en om het kamp vast te klampen hoopte men daardoor onmisbaar te zijn. Bepaalde functies gaven vrijstelling van transport.

Bis auf Weiteteres gesperrt
Maar er waren ook andere manieren om vrijstelling te krijgen. In de loop van 1942 voerden de nazi's een systeem van onderscheidingen in door de Joden stempels op hun persoonsbewijzen te verstrekken. Deze stempels gaven ‘bis auf Weiteres’ uitstel van deportatie. Ook sommige lijsten leken uitzicht te bieden. Allerlei instanties - Duitse en Nederlandse - en particulieren, die misschien een uitweg wisten werden aangeklampt. Op sommige lijsten kwam men na forse betaling, op de ‘Stamliste’ prijkten de namen van hen (en veelal hun familieleden) die in het kamp belangrijke functies hadden, zoals in de organisatie, het ziekenhuis en het cabaret. Vooral op de dagen voorafgaande aan het transport was er sprake van vele wanhopige pogingen om op de één of andere wijze ‘gesperrt’ te worden.

Systeem van valse hoop
Het geringe aantal ontvluchtingen uit kamp Westerbork (dit waren er ca. 300) heeft te maken met het door de nazi's zorgvuldig in stand gehouden systeem. Want mogelijkheden om te vluchten waren er zeker. Niet alleen werkten velen bij boeren in de omgeving, waarbij weinig bewaking aanwezig was. Ook kon men voor allerlei opdrachten naar plekken buiten het kamp worden gestuurd. Dan bleven altijd wel een aantal familieleden in het kamp achter. In geval van ontvluchting gingen zij of mensen uit de barak van de vluchteling als strafmaatregel op transport. Dat weerhield de meeste van vluchten, als ook de gedachte dat men niet precies wist waarheen te gaan.

De ‘fatsoenlijke’ behandeling door de nazi's, het stelsel van vrijstellingen, het ziekenhuis en het cabaret hadden maar één doel: het creeëren van illusies. Want uiteindelijk moest bijna iedereen op transport. Het systeem gaf uiteindelijk alleen valse hoop.