Bevrijding

Op 12 april 1945 bevrijdde het Canadese leger ruim 850 Joodse gevangenen in kamp Westerbork. In het kamp werd vol spanning op de bevrijders gewacht. De gevangenen hadden ambtenaar Aad van As gevraagd om, zodra de SS vertrokken was, de leiding over te nemen. Van As hoorde tot de enkele Nederlandse burgers die in het kamp een functie hadden. Ooit was hij door de Nederlandse kampcommandant Schol gevraagd om zijn assistent te worden, maar de Duitsers hadden daar een stokje voor gestoken. Sindsdien was hij het hoofd van de distributie – later in dienst van de gemeente Westerbork – en had van meet af aan het vertrouwen van veel kampgevangenen. Toen de bevrijders in aantocht waren, stuurde hij het Joodse hoofd van de buitendienst, Zielke, op de Canadezen af. De kampbewoners kwamen in de Grote Zaal bij elkaar om te overleggen wat er moest gebeuren. Maar op de kreet ‘De Tommy’s zijn er’, stoof iedereen naar buiten om de bevrijders in te halen.

Niemandsland
De dag voor de bevrijding was het kamp door commandant Gemmeker en staf verlaten. Het kamp lag in niemandsland, tussen twee frontlinies in. Die avond verlieten de laatste soldaten van de Grenzschütz het kamp. Ze bewaakten ruim 100 niet-Joodse politieke gevangenen, die geëvacueerd moesten worden. Het waren allemaal vrouwen. Een aantal van hen had verschillende weken in de strafbarakken van het kamp opgesloten gezeten.

Toen Van As de bevelvoerende officier kapitein Morris had begroet en met hem in gesprek was over eventueel in het kamp aanwezige 'foute elementen', werd hij door een juichende menigte, die een oranje en Nederlandse vlag bij zich had, naar buiten geroepen. Het werd voor hem een onvergetelijk moment: 'Toen ik naar buiten kwam vroegen ze mij of ik die vlaggen wilde hijsen. Dit is een van de mooiste momenten van mijn leven geweest. Het werd gedaan onder het zingen van het Wilhelmus en toen voelde ik ineens geen grond meer onder mijn voeten. Ze hebben mij opgetild en zijn hier dansende met mij in het rond gegaan. Een mooiere afsluiting van de bevrijding had er voor mij niet kunnen zijn.'

Het verdriet van de bevrijding
Na de bevrijding moesten de ruim 850 Joden nog maandenlang in het kamp blijven. Dat was in de eerste plaats een veiligheidsmaatregel. Heel Nederland was nog niet bevrijd. Verder naar het noorden werd nog gevochten. Daarnaast wilden de Canadese en Nederlandse autoriteiten eerst onderzoeken waarom deze Joodse gevangenen niet waren gedeporteerd: bevonden er zich onder hen bijvoorbeeld personen die met de nazi’s hadden samengewerkt en (opnieuw) gevangen gezet moesten worden? Het zou uiteindelijk tot begin juli 1945 duren voordat de laatste gevangenen kamp Westerbork mochten verlaten. In de tussentijd hadden de meeste mensen het onvoorstelbare nieuws ontvangen dat hun gedeporteerde familieleden, vrienden en kennissen in ‘het Oosten’ door de nazi’s waren vermoord en niet zouden terugkeren.